वानस्पतिक नाम : ढीरलहूीर्शिीाीा रााळ (ङ.) डिीरर्सीश (ट्रैकीस्मपर्मम् ऐम्मी) डूप.उर्रीीा लेिींळर्लीा (ङ.) इशपींह. । केेज्ञ. ष. शु कळीशप.
कुल : अळिरलशरश (ऐपिएसी)
अंग्रेजी नाम : ढहश इळीहेफी ुशशव (दि बिशँप्स वीड)
संस्कृत : उग्रगन्धा, ब्रह्मदर्भा, दीप्या, यवानिका, दीप्यका, अजमोदिका, यवानी
हिन्दी : अजवायन, अजवाइन, अजमायन, जवाइन, जबायन, अजवाँ, अजोवां
उर्दू : अजवायन (अक्षुरूरप)
कन्नड़ : वोमा ( इेार) ओमु ( र्जाी),
गुजराती : अजमो (अक्षरो)
तमिल : ओमुम : (र्जाीा) ओमम् ( जाररप),
सेलेरीकेराई (उशश्रशीू ज्ञशीरळ)
तेलुगु : वामु (तर्राी) ओमान (जाररप)
बंगाली : यमानी (धरारपळ), जोवान (गेुरप)
मराठी : अजमा (अक्षार), यवान (धर्रींरप)
मलयालम : अजवाण (अगुरप)
नेपाली : ज्वानो (गर्शींरपे)
अंग्रेजी : एजोवा सीड्ास (अर्क्षेींर ीशशवी) एजोवन (अक्षेुरपू) कैरम (उर्रीीा), ओमम (र्जाीा)
अरबी : कमूने मुलुकी (घर्राीपश र्चीर्श्रीज्ञळ), अमूसा (र्आीीर)
फारसी : नानखा (छरपज्ञहरह), जीनान् (गळपरप)
परिचय
यो ठाडो, 30-90 सेन्टिमिटर अग्लो, हाँगा भएको, चिल्लो वा छोटो कपाल भएको, वर्षा हुने, सुगन्धित जड़िबुटी भएको बोट हो। ज्वानो मूलतः इजिप्ट, इरान र अफगानिस्तानमा पाइन्छ। भारतमा मुख्यतया राजस्थान, पञ्जाब र गुजरातमा यसको खेती गरिन्छ। ज्वानो भारतमा प्राचीन कालदेखि नै औषधिको रूपमा प्रयोग हुँदै आएको छ। यो विशेष गरी महिलाहरु द्वारा सुत्केरी पछि सेवन गरिन्छ। यो कारण अन्नको पाचन ठीक हुन्छ, भोक राम्रो लाग्छ, पाठेघरको शुद्धिकरण गर्ने औषधि र औषधिको रुपमा यो जड़िबुटीले निकै ख्याति कमाएको छ। ज्वानोको दानामा रहेको एब्सिन्थको तीतो पौष्टिक गुण, हङकङको इन्फ्लेमेटरी र गोलमरिचको एग्निडोन हराउँछ। त्यसैले भनिन्छ, एका यवनी शताम्त्रपचिका अर्थात् अजवाइनले मात्रै सयौं प्रकारका अत्रहरू पचाउन सक्षम हुन्छ, दूध राम्ररी पचाउन नसकेमा दूध पिएपछि माथिबाट अलिअलि ज्वानो खानुपर्छ, यदि गहुँको पिठो, मिठाई। इत्यादि पच्दैनन्। त्यसो भए त्यसको धूलो मिसाएर खानुपर्छ। शरीरको कतै दुखेमा पानीमा पिसेर माथिबाट बिस्तारै बिस्तारै भुन्नु। आगोमा पोलेर पोलेर शरीरमा पसिना आउँछ र शरिर दुख्छ। शुद्धि हुन्छ। ज्वानो मुख्यतया तीन प्रकारको हुन्छ। (काँटे किरामा विशेष प्राणघातक कार्य), पित्तनाशक, ज्वालारोधी, स्तननाशक, कफनाशक, ज्वरोनाशक, ज्वरनाशक, एनाल्जेसिक र शामक।
यसको वाष्पशील तेलले विभिन्न प्रकारका रोगजनक फंगल प्रजातिहरू विरुद्ध फंगल विषाक्तता प्रदर्शन गर्दछ।
औषधीय प्रयोग, खुराक र विधि।
सावधानी, निषेध, विषाक्तता, अनुपयुक्तता: यो मात्रा अनुसार र चिकित्सकको सल्लाहमा प्रयोग गर्नुपर्छ। लागू हुने बीउ र तेल।
टाउकोको जुम्रा - दही वा छतमा 10 ग्राम ज्वानोको दाना र 5 ग्राम फिटकरी मिसाएर कपालमा मसाज जुम्रा मर्छन्।
2 सय देखि 250 ग्राम क्यारमको दानालाई मलमलको कपड़ामा बेरेर पोथी बनाएर तवामा तताएर सुगन्ध लगाउनाले प्रतिश्यया र टाउको दुख्ने समस्या निको हुन्छ। 200 मिलीलीटर 1 ग्राम ज्वानो बीउ, 1 ग्राम सुक्खा अदुवा र 2 लौंग। एक चौथाई भाग पानीमा पकाएर छानेर पिउनाले रुघाखोकी निको हुन्छ वा एक कप ज्वानोको दाना बनाएर मात्र पिउने वा 2-3 ग्राम ज्वानोको दानाको धूलो मनतातो पानी वा दूधमा दिनको दुई-तीन पटक पिउने। यसले रुघाखोकी, रुघाखोकी र टाउको दुखाईबाट पनि राहत दिन्छ। 10 ग्राम ज्वानो बीउ 50 मिलीलीटर। तिलको तेलमा पकाएर छानेर तेललाई मनतातो राखेर 2-3 थोपा कानमा हाल्दा कान दुख्ने समस्या निको हुन्छ। (डाक्टरको सल्लाह अनुसार प्रयोग गर्नुहोस्।) खोकीको कफ बढ़ी परेमा, बारम्बार खोकी लागेमा यस्तो अवस्थामा 125 मि.ग्रा. ज्वानोको दानामा 2 ग्राम घिउ र 5 ग्राम मह मिसाएर दिनमा तीन पटक सेवन गर्दा रुघाखोकी कम हुन्छ, खोकी कम हुन्छ।
5 ग्राम ज्वानोको दानालाई 250 मिलिलिटर पानीमा पकाएर आधा बाँकी रहँदा नुन मिलाएर सुत्ने समयमा पिउनुहोस्। खोकी लागेमा, खोकी पुरानो भएमा, पहेँलो कफ परेको भए र पाचनप्रणाली सुस्त भएमा 25 मिलिलिटर सेवन गर्दा फाइदा हुन्छ। दिनमा एकपटक त्यसको अर्क पिउनुहोस्, 10 ग्राम पुदिनाको पात, 10 ग्राम क्यारमको दाना, 10 ग्राम देसी कपूर, दुवैलाई सफा कपड़ामा हालेर स्टपरले घाममा राख्नुहोस्। केही समयमै तीनवटै कुरा मिलाएर पानीमा बनाइन्छ, यो औषधी धेरै रोगमा उपयोगी हुन्छ। (यस औषधिलाई आंशिक रुपले परिणत गरेपछि दिव्यधारा नामले आश्रममा तयार गर्छौं) चिसो, रुघाखोकी, टाउको दुख्ने आदि रोगमा यो निकै लाभदायक हुन्छ। चिसो चिसोमा दिव्यधारामा 3-4 थोपा थोपा वा तातो पानीमा 4-5 थोपा हालेर भाप खाँदा तुरुन्तै फाइदा हुन्छ। पेटको कीरा सफा ज्वानोको दानाको 3 ग्राम मिठो धूलो दिनको दुई पटक खरानीसँग खाँदा पेटको अल्सर निको हुन्छ। यसमा सैन्धव मिसाएर सेवन गरे मनोभाव र जोश शान्त हुन्छ। अपच, बाथ, पेट दुख्ने, पेट फुल्ने, पेट फुल्ने, पेट दुख्ने, पेट दुख्ने, एसिडोसिस आदिमा 2 ग्राम नुन नुन बिहान उठाएर खाँदा आराम हुन्छ। 500 मिलीग्राम ज्वानो बीउ। धुलोमा कालो नुन मिसाएर राति मनतातो पानीमा सेवन गर्दा बालबालिकामा लाग्ने कीराको रोग हट्छ । कीरा रोगमा पातहरू 5 मिली। स्वरहरू पनि लाभदायक छन्। जलोदर - 1 लिटरमा 250 ग्राम क्यारमको बीउ। गाईको पिसाबमा भिजाएर 7 दिनपछि छायामा सुकाएर 1-2 ग्राम ज्वानोको दाना गाईको पिसाबमा मिसाएर खाँदा जलोदर, पेट दुख्ने, टाउको दुख्ने र डकार लाग्ने रोग निको हुन्छ।
ज्वानोको दानामा थोरै मात्रामा हिंग मिसाएर पेस्ट बनाएर पेटमा लगाउनाले जलोदर र पेट खराबमा फाइदा हुन्छ। चर्डी-पखालामा दिव्यधाराको 3-4 थोपा बतासे वा मनतातो पानीमा हालेर आवश्यकता अनुसार सेवन गर्दा तत्काल लाभ मिल्छ।
रक्सी पिउनेहरूलाई रक्सी पिउने इच्छा हुन्छ यसलाई रोक्नुको लागि 10 ग्राम ज्वानोको दाना दिनमा 2-3 पटक चपाउनु पर्छ। 4 लिटर पानीमा आधा किलो ज्वानोको दाना पकाएर आधाभन्दा कम बाँकी रहँदा छानेर शीशीमा भरेर खाना खानुअघि रक्सी त्याग्न चाहने रक्सी पिउनेलाई 1 कप क्वाथ दिनुहोस्। यो प्रयोग उनीहरूका लागि वरदान हो। हामीले यो प्रयोगबाट हजारौं मदिरा सेवनकर्तालाई मदिरामुक्त बनाएका छौं।
ज्वरो - अपचका कारण आउने ज्वरोमा 10 ग्राम ज्वानोको दाना, 125 मि.लि. मसालालाई रातभर पानीमा भिजाएर बिहान छानेर पिउने, ज्वरो आउन बन्द हुन्छ। बिहान र बेलुका 2 ग्राम ज्वानोको दाना पिउँदा रुघाखोकीबाट ज्वरो निको हुन्छ। ज्वरो आएमा अत्याधिक पसिना आउने हो भने 100 देखि 200 ग्राम ज्वानोको दाना भुटेर पिसेर शरिरमा लगाउनाले फाइदा हुन्छ।
मलेरिया ज्वरो-औलोको ज्वरो आएपछि हल्का ज्वरो आउन थाल्छ, यसका लागि 10 ग्राम क्यारमको दाना रातमा 100 पटक खानुपर्छ। यसलाई पानीमा भिजाएर बिहान मनतातो पानीमा अलिकति नुन हालेर केही दिनसम्म सेवन गर्नुहोस् ।
कीराको टोकाइ- बिच्छी, खरानी, बिच्छी, मौरी आदि विषालु कीराको टोकाइमा दिव्यधारा लगाउनाले शान्ति मिल्छ। अरिगानोको पातलाई पिसेर खानु पनि फाइदाजनक हुन्छ।
